ابزار مشتقه (Derivative Contract) یکی از مهم‌ترین ابزارهای مهندسی مالی هستند. شناخت بازار ابزار مشتقه به شما کمک می‌کند تسلط بیشتری در سرمایه‌گذاری داشته باشید و از ریسک‌های مالی خطرناک دوری کنید. با ما همراه باشید تا به شناخت کاملی از این ابزار برسید.
ابزار مشتقه چیست؟
ارزش ابزار مشتقه به چه عواملی بستگی دارد؟
تاریخچه بازار مشتقه
انواع ابزار مشتقه بر اساس دارایی پایه
انواع ابزار مشتقه بر اساس ارتباط میان دارایی پایه و ابزار مشتقه
مقایسه انواع ابزارهای مشتقه
بازارهای مشتقه چه بازارهایی هستند؟
ابزار مشتقه چیست؟
ابزار مشتقه برای از بین بردن ریسک بازار طراحی شده‌اند و از ارزش دیگر اوراق بهادار مشتق می‌شوند و در سراسر جهان از این ابزار برای مدیریت ریسک استفاده می‌شود. امروزه ابزارهای مشتقه کاربردهای فراوانی مثل هج کردن (پوشش ریسک)، سفته‌بازی، آربیتراژ و غیره استفاده می‌شود. در واقع ابزار مشتقه، دنیای مشتقه را به بهشت آربیتراژگیران تبدیل می‌کند.
ویژگی خوب ابزار مالی مشتقه این است که نسبت به بازار سهام وسعت بیشتری دارد.
ارزش ابزار مشتقه به چه عواملی بستگی دارد؟
ارزش این ابزار به متغیرهای زیادی وابسته است. در واقع ارزش آن‌ها از ارزش سایر متغیرهایی نظیر قیمت دارایی‌های پایه مشتق می‌شود. مثلا قیمت آب پرتقال (مشتقه) به قیمت پرتقال (دارایی پایه) بستگی دارد. یا مثلا ارزش اختیار معامله سهام ضخود 1080 به قیمت سهام خودرو وابسته است. بر همین اساس ابزار مشتقه ارزش مستقل ندارند.
تاریخچه بازار مشتقه
در مورد تاریخچه ابزار مشتقه داستان‌های زیادی وجود دارد. یکی از این داستان‌ها، داستانی است که به یونان برمی‌گردد. در آن زمان یک دانشمند هواشناس یونانی پیش‌بینی کرد که در بازار زیتون یونان رشد زیادی خواهد کرد. او که به دانشش اطمینان داشت، قبل از فصل برداشت، زیتون مزارع آتن را خرید و سود زیادی نصیب خودش کرد. همچنین با این کار اولین قرارداد مشتقه تاریخ را انجام داد.
با این‌حال از داستان و افسانه که بگذریم، اولین بازار مشتقه که در آن امکان معامله باشد، بازار «هیات تجاری شیکاگو» بود که بعدها به بورس کالای شیکاگو تبدیل شد.
انواع ابزار مشتقه بر اساس دارایی پایه
ابزارهای مشتقه بر اساس دارایی پایه، یعنی دارایی‌ای که قرارداد مشتقه بر روی آن منعقد می‌شود، به دو دسته تقسیم می‌شوند:
1: ابزار مشتقه بر اساس دارایی ملموس مانند محصولات کشاورزی
2: ابزار مشتقه بر اساس دارایی ناملموس به طور مثال سهام و اوراق قرضه
3: ابزار مشتقه بر اساس یک ابزار مشتقه دیگر به طور مثال «اختیار معامله آتی»
انواع ابزار مشتقه بر اساس ارتباط میان دارایی پایه و ابزار مشتقه
ابزارهای مشتقه را از این جهت می‌توان به چهار دسته مهم تقسیم کرد:
1: قرارداد آتی (futures)
2: پیمان آتی (Forwards)
3: سوآپ (Swap contracts)
4: اختیار معامله یا آپشن (option contracts)
این ابزارها بر اساس این شرایط دسته‌بندی می‌شوند:
ارتباط میان دارایی پایه و ابزار مشتقه، نوع دارایی پایه و بازاری که در آن ابزار مشتقه به کار می‌رود
قرارداد آتی:
قرارداد آتی در واقع یک توافق جهت خرید یا فروش دارایی در یک قیمت معین و زمانی خاص در آینده است. این بازار قدمتی طولانی دارد و امروزه بورس‌های تخصصی زیادی میزبان معاملات این ابزارها هستند. فرض کنید شما یک کشاورز هستید که زعفران کشت می‌کنید و می‌دانید در ماه آبان 3 تن زعفران برای فروش خواهید داشت. برای این‌که مطمئن شوید در ماه آبان 3 تن زعفران را با قیمت مطلوبتان به فروش می‌رسانید می‌توانید از قرارداد آتی استفاده کنید. به این صورت که با یک نفر قرارداد می‌بندید که در ماه مهر، 3 تن زعفران را به قیمتی معین بفروشید. این کار ریسک شما را بسیار کاهش می‌دهد چرا که مطمئن هستید محصولتان در مهر ماه به فروش می‌روید و پولی که می‌خواهید را به دست می‌آورید. آن طرف ماجرا هم خیالش راحت است چرا که دیگر استرس ندارد مهرماه قیمت زعفران بالا برود.
هنگام انعقاد یک قرارداد آتی بورس کالا جزئیات قرارداد شامل نوع دارایی، اندازه قرارداد، زمان تحویل و غیره را مشخص می‌کند.
نکته مهم: در بیشتر قراردادهای آتی تحویل فیزیکی کالا صورت نمیگیرد.
به همین دلیل اکثر سرمایه‌گذاران قبل از فرا رسیدن زمان تحویل کالا موضع معاملاتی می‌گیرند و در واقع قرارداد آتی را خرید و فروش می‌کنند. هر چه به زمان سررسید قرارداد آتی نزدیکتر می‌شویم، قیمت آتی به سمت قیمت نقدی سیر می‌کند.
2: پیمان آتی
پیمان آتی از جهاتی شبیه قرارداد آتی است اما با آن تفاوت‌هایی دارد. پیمان آتی توافقی قراردادی و خصوصی است که در فرابورس انجام می‌شود. قراردادهای پیمان آتی از استانداردهای بورس تبعیت نمی‌کنند و در واقع دو طرف معامله توافقات را با هم انجام می‌دهند. این کار ریسک قرارداد پیمان آتی را به شدت زیاد می‌کند. ما چندین نوع قرارداد پیمان آتی داریم شامل: پیمان آتی سهام، پیمان آتی اوراق قرضه، پیمان آتی نرخ ارز، پیمان آتی نرخ بهره و …
در یک کلام پیمان آتی قراردادی است که بین دو طرف معامله انجام می‌شود و به صورت قرارداد در دسترس همگان نیست. می‌توان گفت قرارداد پیمان آتی را بیشتر میان دو شرکت یا فرد و شرکت می‌بینیم.
3: سوآپ:
قرارداد سوآپ که به آن قرارداد معاوضه نیز می‌گویند، قراردادی است که در آن یک طرف معامله تصمیم می‌گیرد درآمدهای حاصل از یک ابزار مالی را با درآمد خالص ابزار مالی طرف مقابل معاوضه کند. به این قرارداد تاخت یا تهاتر نیز می‌گویند. در واقع سوآپ قراردادی است که در آن مجموعه‌ای از جریان‌های نقدی با نرخ ثابت، با مجموعه‌ای از جریان‌های نقدی با نرخ شناور تعویض می‌شوند. به این ترتیب افرادی که با نوسانات قیمت مواجه هستند، جریان نقد ثابت و سایر مشارکت‌کنندگان بازار که از این فرصت‌ها با قبول ریسک استفاده می‌کنند، جریان نقد شناور را می‌پذیرند. متداول‌ترین قرارداد سوآپ، سوآپ نرخ بهره است.
4:قرارداد اختیار معامله (آپشن):
قرارداد اختیار معامله قراردادی است که به دارنده اختیار حق می‌دهد یک قلم دارایی را در یک دوره زمانی مشخص و به قیمتی معین بخرد یا بفروشد. اختیار معامله یا آپشن یکی از داغ‌ترین و پرطرفدارترین بازارهای مالی دنیاست که به تازگی در ایران نیز طرفداران خودش را پیدا کرده است.
مقایسه انواع ابزارهای مشتقه
ابزارهای مشتقه‌ای که در بالا به شما معرفی کردیم، در یک چیز مشترک هستند و آن پوشش ریسک است. با این حال با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند. تفاوت آپشن با سایر ابزارها در این است که آپشن حق استفاده از امتیاز پوشش ریسک را به سرمایخ‌گذار می‌دهد در صورتیکه پیمان آتی و قرارداد آتی برای دارنده‌ی آن نیز تعهد ایجاد می‌کند.
در عین حال قرارداد آتی و پیمان آتی نیز در جزئیات فنی‌شان با هم تفاوت‌های اساسی دارند. قرارداد آتی قراردادی است که در آن خریدار و فروشنده تعهد می‌کنند مقدار معینی از کالا یا یک دارایی را با قیمتی مشخص، در زمان معین معامله کنند. پیمان آتی هم از آن جهت که توافقی است مبنی بر خرید یا فروش یک دارایی با قیمت معین و در زمان مشخص شبیه قرارداد آتی می‌باشد. اما وجه تمایز اساسی آن در این است که قراردادهای آتی در در فضای رقابتی و عمدتا در بورس‌ها معامله می‌شوند در حالی که پیمان‌های آتی فرابورس و عمدتا بر مبنای مذاکره مستقیم معامله می‌شوند. قراردادهای آتی دارای مشخصات و ضوابط استاندارد هستند و برای شرایط عمومی استفاده می‌شوند در حالی که پیمان‌های آتی مشخصات استانداردی نداشته و متناسب با شرایط خاص طراحی می‌گردند. قراردادهای آتی به علت برخورداری از بازاری مشخص و وجود شفافیت و کشف منصفانه قیمت‌ها دارای ریسک اعتباری پایینی هستند. ضمن این‌که درصد معدودی از قراردادهای آتی منجر به تحویل فیزیکی شده اما اکثر پیمان‌های آتی به تحویل فیزیکی کالا یا به تسویه نهایی به صورت نقدی منجر می‌گردند.
مزایای ابزار مشتقه
همانطور که قبلا گفتیم، بزرگترین مزایای ابزار مشتقه، مدیریت ریسک است. با وجود این‌که بعضی افراد متحمل سود و بعضی دیگر متحمل ضرر می‌شوند، تا زمانی که در مقابل ضرر یک طرف مقابله، طرف دیگر سود کند، مبادله این اوراق روی سیستم اقتصادی تاثیری نخواهد گذاشت.
معایب ابزار مشتقه
وجود اهرم در ابزارهای مشتقه همانطور که سود را چند برابر می‌کند، ضرر را هم چندین برابر می‌کند. ارزش خیالی بالا و اهرمی شدن بدهی اقتصادی نیز جزو معایب ابزار مشتقه است.
بازارهای مشتقه چه بازارهایی هستند؟
بازار بورس اوراق بهادار:
این بازار بازاری است که در آن به خرید و فروش اوراق بهادار پرداخته می‌شود و سهام شرکت‌های عمومی و خصوصی طبق قوانین مشخص، خرید و فروش می‌شود.
بازار فرابورس:
بازار فرابورس هم مانند بورس متعلق به اوراق بهادار است اما شرایط و استاندارد راحت‌تری نسبت به بورس دارد.
بازار بورس کالا:
این بازار مربوط به کالاهای فیزیکی است و در آن کالاهای فرآوری نشده مثل سیمان و غیره مبادله می‌شوند. برای بررسی ابزار مشتقه در بورس کالا این سایت را حتما بررسی کنید.
بازار بورس ارز:
این بازار که به فارکس مربوط است، یکی از بزرگترین و محبوب‌ترین بازارهای بین‌المللی است که در ایران هم طرفداران خودش را دارد.
بازار بورس انرژی:
این بازار از سال 1391 در ایران آغاز به فعالیت کرده و امکان معامله فیزیکی برای افراد حقیقی وجود ندارد.
سخن پایانی
ابزارهای مشتقه جزو جذاب‌ترین ابزارهای بازارهای مالی به شمار می‌روند. در بعضی از کشورها این ابزارها قدمتی طولانی دارند. برای مثال اولین قرارداد مشتقه در بورس شیکاگو انجام شده است. متخصصان بازار از این ابزارها کمک می‌گیرند تا ریسک معاملات‌شان را به شکل چشمگیری پایین بیاورند. با این‌حال استفاده از این ابزار نیاز به تخصص و هوشمندی زیادی دارد و نمی‌توان بی‌گدار به معامله زد. اگر می‌خواهید وارد این بازار شوید، قبل از آن اطلاعات لازم را کسب کنید.
ریسکاو، روایتی تازه از بازار مشتقه
